Ақниет Аманжолқызы: «Біз осалдау ұрпақпыз»

Ақниет, өзіңді ерік-жігері мықты, өмірден өз орнын тапқан білікті маман деп танимын. Замандастарыңа қатысты осы екі мәселеде не айта аласың?

Мықты адам дегенде... меніңше, біздің алдымыздағы және бізден кейінгі буындарға қарағанда, біз сәл осалдау секілдіміз. Себебі, біз дүниеге келген 90-шы жылдары ел ішіндегі туу көрсеткіші төмен болды. Яғни, біз азбыз. Аз болған соң, өзара бәсекелестік те аз болды. Жоғалған ұрпақ демей-ақ қояйын, бірақ сол төңіректенбіз. Қазір өзімнен кіші балаларға қарасам, оларды ата-аналары мектепке дайындап, әртүрлі курсқа, спортқа беріп жатады. Ал бізде олай болған жоқ: біразымыз, тіпті, балабақшаға да бармадық. Үлкендердің бізге қарайтын шамасы да болмады. Біз рухани-мәдени жағынан кеш дамып келеміз. Себебі, ата-анамыз біздің мектепте қалай оқығанымызды емес, не жеп, не ішетінімізді көбірек ойлады. Әлі күнге дейін «жұмысың қалай?» деп емес, «қарның тоқ па?» деп сұрайды алдымен... Дәл осы жерден мамандық мәселесі шығады. Қазір менің айналамда өзі оқыған мамандық бойынша емес, өзге салада жұмыс істеп жүргендер өте көп. Неге? Өйткені, біз мектеп бітіргенде мамандықты, оқу орнын, келешекті емес, біз... грантты ойладық. Мектеп бітіргендегі біздің басты мақсатымыз – грантқа ие болу-тын. Мысалға, бір бала грантпен метеорология бөліміне оқуға түсті, бірақ метеорологтың кім екенін білмейді де... Біз бір адасып жүрген толқын сияқтымыз...

Енді ойлаңыз, оқуға қайда түскенін, болашақта не істейтінін білмейтін адамнан дұрыс маман шыға ма? Бұған кім кінәлі? Иә, белгілі бір деңгейде өзіміз кінәліміз. Өмір біздікі. 11-жылдық мектептің 10 жылында күнделікке қарамаған ата-ана, сенің қай салаға бейімің барын қайдан білсін?! Ал өзі шаршап жүрген мұғалім 11-сыныпқа келгенде саған әлемнің бүкіл білімін оқыта ала ма?! 11-сыныптың оқушысы математикадан қосымша сабаққа барып, 5-сыныптың есептерін үйренеді. 17 жасында он жасар баланың оқулығын қолға алған адамда қайдағы мақсат? Меніңше, бізде білікті дейтін жас мамандар аз!

Жастарға мемлекет, қоғам тарапынан көмек, қолдау, сенім бар ма?

Көмек пен қолдау бар. Сенім бөлек әңгіме. 11 жыл мектепте, 4 жыл жоғары, не арнайы оқу орнында тегін оқисың. Бұл – көмек. Ал әлемде әріп танымайтын қаншама адам бар?!. Қолдау… Егер қандай да бір қырыңмен, өнеріңмен танылсаң, сені билік қолдамаса да, мемлекет, яғни айналаңдағы өзіңді ұғынатын адамдар қолдайды. Осы жерде ашып алайық. Мемлекет – тек қана билік емес, сонымен бірге осы елдің тұтас халқы да. Сен білім алсын деп, басқалар жұмыс істейді, мемлекеттік бюджетке ақша төлейді. Оған мектептер салынады, жаңа жұмыс орындары ашылады. Жеке өз ойым: адамға ең керек екі нәрсе – білім және өз біліміне сай жұмыс. Қай деңгейде ізденесің, сол деңгейде жұмыс табасың (аға, көкені қоспағанда).

Енді сенімге келейік. Шынымды айтсам, мен, өз қатарластарыма да, өзіме де сеніңкірей бермеймін. Өйткені, біздің арамызда романтиктер көп. Біз біреу титтей жақсылық жасаса, сол адамды көкке көтереміз де, ертең сол адам жамандық істесе, жеті қат жерге көміп тастаймыз. Бізде көп нәрсеге объективті көзқарас жоқ. Не жақтаймыз, не даттаймыз. Және өз пікірімізді айтуға аздап жасқанамыз. Аздап дейтінім, біз, пікір айтуды, әсіресе, өз пікірімізді айтуды енді үйреніп келеміз. Бір қуанатыным – қорқақтық жоқ... Мемлекет бізге сене ме? Меніңше, сенеді. Қазір өзгеріс туралы айтатын жастарды қолдайтын аға буын өкілдері өте көп. Жалпы, «өзгеріс болса, сендерден болады» дейтіндер баршылық.

Біздің қоғамда мүгедектігі бар жастар өзгелермен тең құқыққа, тең мүмкіндікке ие ме? Қай мәселеде озық, қай мәселе кемшін?

Егер дәл жастар туралы айтар болсақ, тең мүмкіндік жоқ. Біріншіден, бәрі білімге келіп тіреледі. Біздің елде қазір дипломсыз жұмыс табу қиын, ал мүгедектігі бар адамға дипломсыз жұмыс табу тіптен қиын. Неге жоғары білімі жоқ? Себебі, орта білім де жетісіп тұрған жоқ. Мен мектепке әке-шешемнің жанкештілігі арқасында бардым. Ал көп баланың туыстары бұл мәселеге бас қатырғысы келмейді. Үйден оқытады. Сосын ол бала 9-сыныпты бітірді деген аттестат қана алады. Әрі қарай арнаулы білім алса – алды, алмаса, жақындарына масыл боп қалады. Тағы бір жағдай, әсіресе, ауылды жерлерде – сол мүгедектігі бар баланың жәрдемақысымен және оның күтіміне берілетін ақшамен күн көріп отырғандар да баршылық. Соны басты табыс көзі қылып алғандар бар. Сондықтан, бірінші, екінші, үшінші кезекте, тек, білім, білім және білім керек.

Инклюзивті білім жайлы не айтасың?

Инклюзивті білім берудің пайдасы да, зияны да бар. Зияны – барлық ата-ана баласына адамдардың әртүрлі болатынын айта бермейді. Тіпті, кей ата-ана «кем» адамды көрсе, оны арнайы нұсқап, баласына көрсетеді. Балалар қатігез және кейбіреуі қызықпайтын нәрсеге қызығады. Мен 8-сыныпта мектепке протез тағып баратынмын. Бір күні протезімді тастап кеттім, сол күні өзімнен кіші бес-алты бала «қолың қайда кеткен?» деп сұрады.

Пайдасы – мен сол кезде ол балаларға ренжідім, бірақ, қазір оларды түсінемін. Сен күнделікті сау ортада жүрсең, өзіңнен өзгеше адамды көргенде таң қаласың. Мен қазірге дейін өзіме айнадан қарасам, біртүрлі сезімде болам. Ал менімен бір сыныпта оқығандар олай таңқалмайды. Өйткені, мені күнде сырттан көре жүріп, олардың көздері үйреніп кетті. Инклюзивті мектепте оқыған балалар адамдарды сыртқы келбетіне қарап бөлмейтін болады. Кез келген адамның өсіп, дамуы үшін оған қарапайым ғана салауатты орта керек.

Инклюзивті білім жүйесін дамытудың заманауи, адами жолдары жайлы ойланғанда, не нәрсеге басымдық берген дұрыс?

Психологтың көмегі керек. Балаға да, оның сыныптастарына да, ата-анаға да. Ол балаға өзінің ерекше екенін, егер жақсы оқып, білім алса, ертең ақылды болып, сол ерекшелігін өз пайдасына асыра алатынын, өзінің бұл қоғамға керек екендігін түсіндіру қажет. Ата-ана да осыны ұғынуы тиіс. Анасы сенбеген балаға, басқаның сеніп, оны қолдай қоюы неғайбыл?! Мүғалімдерге де ескерту қажет: ол баланы бөлектеп, оған жеңілдіктер жасамағаны дұрыс. Бір күн жеңілдік көрген адам, ертең тағы соны күтеді... Сыныптастарына адамдардың сыртқы ерекшеліктері туралы айту керек. Мектептің ішкі-сыртқы инфрақұрылымы да баланың бойындағы ерекшеліктерге дайын болғаны дұрыс. Пандус мәселесін шешу керек. Көп мектептерде әлі күнге дейін арнайы жолдар жоқ. Мектепке кіреберісте болса да, басқа қабаттарға шығуға мүмкіндік жоқ. Немесе көзі көрмейтіндерге арналған жүру жолақтары, брайль жазулы оқулықтар аз. Сыныпта бір шәкіртті қашықтан оқытуды жолға қою қажет. Мысалы, мектепке әртүрлі себептермен келе алмайтын, үйінен шыға алмайтын балалар болады. Соларды қашықтан сыныппен бірге оқыту тиімді. Бұл практиканы әлемнің көп мемлекеттері қолданады.

Мүгедектігі бар балада қандай психологиялық қиындықтар болуы мүмкін?

Мүгедектігі бар адамдардың психологиялық жағдайы туралы көп нәрсе айта алмаймын. Себебі, жеке өзімде ондай мәселелер болған емес. Меніңше, қарапайым мына нәрсені ұғыну керек – егер адам өзін туа бітті кейпінде қабылдай алмаса, онда оны ешбір орта қабылдамайды.

Шолпан ҚАРАЕВА